Γράφει η Δωροθέα Πέρπερα

Τα στερεότυπα είναι μέρος της καθημερινότητάς μας κι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρεάζουν τις αντιλήψεις που σχηματίζουμε για τους άλλους. Ακούμε και λέμε συχνά  : «οι Άγγλοι είναι ψυχροί», «οι γυναίκες είναι φοβιτσιάρες», «οι Γάλλοι είναι πολιτισμένοι», «οι άντρες έχουν μηχανικές ικανότητες», «τα άτομα με αναπηρίες δυσκολεύονται να εκπαιδευτούν και να εργαστούν» , «τα Μαθηματικά είναι για τα αγόρια» «οι Πακιστανοί είναι επικίνδυνοι» , «οι ηλικιωμένοι έχουν ‘’λήξει’’», «το να έχεις παραπάνω κιλά είναι κακό» , «οι άνθρωποι των πόλεων είναι εξυπνότεροι από αυτούς της επαρχίας» , « οι Έλληνες είναι φιλόξενος λαός», «οι Σκωτσέζοι είναι τσιγκούνηδες» κλπ.

Tον όρο «στερεότυπο» εισήγαγε ο Lippmann στις αρχές της δεκαετίας του 1920 στο έργο  του ‘’Η δημόσια γνώμη’’ ( Public Opinion,1922). Επεσήμανε ότι αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα μέσα από εικόνες που είναι σχηματισμένες ήδη στα κεφάλια μας (pictures in our heads), εικόνες από δεύτερο χέρι, που διαμεσολαβούν στη σχέση μας με το πραγματικό. Δεν αντιλαμβανόμαστε παρά εκείνο που ο πολιτισμός στον οποίο ανήκουμε έχει προσδιορίσει από πριν για μας και μας το κληροδότησε.

Αργότερα πολλοί ψυχολόγοι αντιμετώπισαν τα στερεότυπα ως λανθασμένες γενικεύσεις.

Όταν αναφερόμαστε σε στερεότυπα μιλάμε για απλουστευμένες ,άκαμπτες  αντιλήψεις, συνοδευόμενες από χαρακτηριστικά γνωρίσματα ή συμπεριφορές, που αποδίδονται σε ένα άτομο, μια ομάδα ατόμων ή ακόμα και στον ίδιο μας τον εαυτό. Είναι υπεργενικεύσεις που τις  χρησιμοποιούμε συνήθως από γενιά σε γενιά χωρίς να λαμβάνουμε υπ’ όψη μας τις πραγματικές διαφορές, χωρίς να έχουμε  αναμφισβήτητη απόδειξη για αυτή την κατηγοριοποίηση. Αυτό συμβαίνει γιατί έχουμε την τάση να ταξινομούμε τους ανθρώπους σε ομάδες με βάση ορισμένα χαρακτηριστικά ,όπως είναι το φύλο, η ηλικία,η φυλή ,οι πεποιθήσεις ,η θρησκεία, η πολιτική ένταξη, η καταγωγή ,το επάγγελμα ,οι προτιμήσεις κ.λπ. Η κατηγοριοποίηση βοηθά τους ανθρώπους να αντιληφθούν γρήγορα και εύκολα τα θέματα που τους απασχολούν. Ο απλουστευτικός τους χαρακτήρας τα καθιστά ευλογοφανή και άρα εύκολα στην πρόσληψή τους από τους ανθρώπους, ιδίως νεαρής και παιδικής ηλικίας, που έχουν την ανάγκη να λάβουν γρήγορες απαντήσεις σε πλήθος ερωτημάτων. Αυτές οι στερεοτυπικές μορφές αναπαράγονται από τις τέχνες, από τους κώδικες επικοινωνίας μας  και τις πολιτικές μας δραστηριότητες.

Τα στερεότυπα μπορεί να έχουν θετική ή αρνητική χροιά. Ωστόσο οι κοινωνικές τους συνέπειες είναι µεγάλες και οδηγούν σε προκαταλήψεις και σε κοινωνικές αδικίες. Πολλές παρεξηγήσεις, πολλές  διαμάχες  και πολύς φόβος έχει μπει ανάμεσά μας εξαιτίας τους . Τα στερεότυπα ,λοιπόν, δυσκολεύουν τη συμβίωσή μας με τους υπόλοιπους ανθρώπους.

H πιο κρίσιμη ηλικία για τον σχηματισμό αντιλήψεων είτε λανθασμένων (αρνητικών στερεοτύπων) είτε πολιτικά ορθών, θεωρούνται τα τρία έως τα επτά έτη. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου το παιδί παρατηρεί  τα εξωτερικά φυλετικά χαρακτηριστικά και αρχίζει  να επηρεάζεται  από τις κοινωνικές προκαταλήψεις για το φύλο, τη φυλή και την αναπηρία. Τα παιδιά, λοιπόν, φτάνουν στο σχολείο με ήδη προκατειλημμένες απόψεις και συμπεριφορές για παιδιά και ενηλίκους που παρουσιάζουν κάποια μικρή απόκλιση από το μέσο όρο. Σε αυτό σημαντικό ρόλο παίζει το ότι τα παιδιά είναι δέκτες πολλών μηνυμάτων τόσο από την οικογένεια όσο και από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.

Οφείλουμε όλοι να συνειδητοποιήσουμε ότι η υιοθέτηση και διαιώνιση στερεότυπων αντιλήψεων χαρακτηρίζει άτομα με στενούς ορίζοντες .Το ερώτημα είναι πώς θα μπορέσουμε ως γονείς και κηδεμόνες να αποδυναμώσουμε τα αρνητικά στερεότυπα ;

Η οικογένεια που παίζει καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία απόψεων και στάσεων των νέων , είναι αλήθεια, δεν μπορεί να καταργήσει τις στερεότυπες αντιλήψεις. Μπορεί ,όμως ,να διαμορφώσει τη συνείδηση εκείνων που θα τις αρνηθούν  καλλιεργώντας την αγάπη για τον συνάνθρωπο ,τη συλλογική δράση και το   σεβασμό προς το διαφορετικό, μεταδίδοντας αξίες και ήθος με το προσωπικό της παράδειγμα και φυσικά διατηρώντας συνεχώς το  διάλογο με τους νέους.

Ειδικότερα ,όπως αναφέρει η Marjorie Rhodes ,ερευνήτρια και επίκουρη Καθηγήτρια Ψυχολογίας του NYU οι γονείς δεν πρέπει να χρησιμοποιούν ούτε γενικεύσεις για πχ «τα κορίτσια δεν μπορούν να είναι ηγέτες»  ούτε θετικές δηλώσεις για πχ «τα κορίτσια μπορούν να είναι οτιδήποτε θέλουν» ,γιατί και οι θετικές δηλώσεις μπορούν να έχουν αρνητικές συνέπειες στο αναπτυσσόμενο παιδικό μυαλό. Και επισημαίνει πως μια  μικρή λεπτομέρεια στον τρόπο με τον οποίο μιλάμε στα παιδιά μας μπορεί  να τα διδάξει να αμφισβητούν τις γενικεύσεις. Το καλύτερο ,λοιπόν ,που έχουμε να κάνουμε είναι να μιλάμε στα παιδιά συγκεκριμένα και όχι γενικά. Θα πρέπει δηλαδή να αποδίδουμε τις  ιδιότητες κάθε ανθρώπου σε αυτόν τον ίδιο και όχι σε μια  ευρύτερη ομάδα. Για παράδειγμα «ο Γώργος είναι καλός στα μαθηματικά» κι όχι «όλα τα αγόρια». «Η κυρία αυτή φοράει μαντίλα, στοιχείο της θρησκείας της» και όχι «όλες οι μουσουλμάνες φοράνε μαντίλα ». Αυτή η λεκτική κατεύθυνση οδηγεί τα παιδιά να σκέφτονται για τον εαυτό τους και τους άλλους ως άτομα αντί για ομάδες. Έτσι μπορεί το παιδί  να κατανοήσει  πώς  ο άνθρωπος δεν μπορεί ποτέ να καθορίζεται πλήρως  από κάποια  κοινά χαρακτηριστικά που μπορεί να έχει με άλλα άτομα μιας ευρύτερης ομάδας .

Ως γονείς και κηδεμόνες μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε με αποτελεσματικό τρόπο τη γλώσσα μας για να βοηθήσουμε τα παιδιά να μάθουν να βλέπουν τους εαυτούς τους και τους άλλους ως ελεύθερα και δημιουργικά άτομα και να αναπτύξουν συνήθειες του μυαλού τέτοιες για να  αμφισβητούν ,αντί να υποστηρίζουν στερεότυπες αντιλήψεις .Μόνο με δημιουργικές και ελεύθερα σκεπτόμενες προσωπικότητες, η εξέλιξη της κοινωνίας θα καταστεί  δυνατή.